Duumada: Ogow calaamadaha iyo sida loo ilaaliyo naftaada

Duumadu waa cudurka dilaaga ah ee ugu horreeya Uganda oo sababa jirro iyo dhimasho aad u weyn.

Duumada waxaa sababa dulinka plasmodium falciparum, kaas oo lagu kala qaado qaniinyada kaneecada Anopheles ee dhedigga ah ee cudurka qaba. Cudurku waa mid laga hortegi karo waana la daweyn karaa, laakiin wuxuu noqon karaa mid dilaa ah haddii aan daryeel caafimaad degdeg ah loo helin.

Ururka Caafimaadka Adduunka (WHO) ayaa sheegay in Uganda ay leedahay heerka ugu sarreeya ee dhacdooyinka duumada oo dhan 478 xaaladood 1,000 qofba sannadkii. Dhimashada cudurkan waxaa lagu qiyaasaa 70,000 ilaa 100,000 sanadkii.

Yaa halis ugu jira inuu duumada ka qaado Uganda?

Qof kasta wuu ku dhici karaa Duumo, laakiin kooxaha halista ugu jira waa carruurta da'doodu ka yar tahay 5 sano, haweenka uurka leh iyo dadka difaaciisu hooseeyo. 

Calaamadaha lagu garto in aad duumada qabto

Calaamadaha Duumadu waxay bilaabaan inay soo muuqdaan 7 maalmood ilaa 2 toddobaad gudahood ka dib caabuqa, sida ay sheegtay Wasaaradda Caafimaadka. Si kastaba ha ahaatee, waxaad u baahan tahay inaad u tagto baaritaan si aad uga fogaato shaki. Calaamadaha ugu caansan waa:

• Qandho badan iyo qarqaryo
• Madax xanuunka
• Lalabbo iyo matag
• Daciifnimada jirka guud
• Jir xanuun (muruqa iyo kalagoysyada oo xanuuna)

Duumadu waxay sababi kartaa dhibaatooyin ay ka mid yihiin dhiig-yaraan daran, xanuunka neef-mareenka, duumada maskaxda iyo xubno badan oo hawlgab ah oo ku dhaca dadka waaweyn. Duumada haweenka uurka leh waxay keeni kartaa dhiig-yaraan, dhalmo ka hor, dhalmo yar, miisaan, iyo ilmo dhiman. Haddii aan si degdeg ah loo daweyn, duumadu waxay u gudbi kartaa dhibaatooyin daran, oo inta badan keenta dhimasho.

Sidee loo faafiyaa Duumadu?

Qofka waxaa ku dhici kara duumo haddii ay qaniinto kaneecada cudurka qabta. Si uu caabuq ugu keeno qofka, cayayaanku waa inuu sido dulin loo yaqaan plasmodium. Waa kaneecada anopheles dhedig ee u gudbisa duumada dadka.

Marka kaneecadu qofka qaniintaan, dulinku wuxuu galaa dhiigga, wuxuu u dhaqaaqaa beerka wuxuuna bilaabaa inuu tarmo.

Beerka ayaa soo daaya dulin cusub oo duumada ah oo ku soo noqda dhiigga, halkaas oo ay ka qaadaan caabuqyada unugyada dhiigga cas oo sii taraya. Dulinka duumada qaarkood ayaa ku hara beerka mana wareegaan ilaa ka dib, taasoo keenta soo laabasho.

Duumada waxaa looga hortagi karaa siyaabaha soo socda.

Duumada waxa lagaga hortagi karaa in laga fogaado qaniinyada kaneecada iyo in la qaato dawooyinka ka hortagga duumada. Kala hadal dhakhtarka wax ku saabsan qaadashada daawooyinka ka hortagga ka hor inta aadan u safrin meelaha ay duumadu ku badan tahay. Tallaabooyinka soo socda ayaa la xaqiijiyay si looga hortago duumada.

• In lagu seexdo maro kaneeco lagu daweeyay sunta cayayaanka.
• Isticmaalka dawooyinka kaneecada si looga hortago qaniinyada kaneecada.
• Isticmaalka gariiradda kaneecada iyo uumiga saacadaha fiidkii.
• Xiro dhar ka hortag ah.
• Isticmaalka muraayadaha daaqadaha.
• Nadiifinta meelaha baadiyaha ah ee hareeraha guryaha.
• Xidhid daaqadaha iyo albaabada goor hore fiidkii si aad uga hortagto in kaneecada soo gasho guriga.

Daawaynta duumada

Haddii aad ka shakisan tahay inaad isku aragto calaamadaha iyo calaamadaha duumada, waa muhiim inaad raadsato daryeel caafimaad oo degdeg ah xarunta daryeelka caafimaadka ee kuugu dhow.

WHO waxa ay ku talinaysaa in dhammaan kiisaska looga shakisan yahay duumada lagu xaqiijiyo iyada oo la isticmaalayo baadhitaano ogaanshaha dulinka ku salaysan iyada oo loo marayo microscopy ama baadhitaan degdeg ah oo ogaanshaha.

Marka la ogaado, Duumadu waxay had iyo jeer u baahan tahay daaweyn.

Daawooyin badan ayaa loo isticmaalaa daawaynta duumada, laakiin takhaatiirta ayaa go'aamin doona nooca daawooyinka loo isticmaali doono:

• Nooca duumada.
• Haddii dulinka duumadu uu u adkaysan karo daawada.
• Culayska ama da'da qofka duumada qaba.

Haddii qofku uur leeyahay.

Halkee laga daweynayaa

Uganda waxay leedahay nidaam daryeel caafimaad oo baahsan oo adeegyada caafimaadka lagu bixiyo todoba heer, oo ay ku jiraan isbitaalada gudbinta qaranka, isbitaalada gobolka, isbitaalada degmada, Xarunta Caafimaadka IV, Xarunta Caafimaadka III, Xarunta Caafimaadka II iyo shaqaalaha caafimaadka bulshada.

Qaxootiga Uganda waxay ku heli karaan adeegyo caafimaad qaabab kala duwan iyo dhowr xarumood oo ay ka mid yihiin:

Xarumaha caafimaadka ee degsiimooyinka qaxootiga

Uganda waxa ay dhistay xarumo caafimaad oo si gaar ah loogu adeego qaxootiga. Xarumahani waxay ku yaalaan xeryaha qaxootiga ee dalka oo dhan. Xarumahan  bixiyaan adeegyo kala duwan sida daryeelka caafimaadka aasaasiga ah, hooyada iyo dhallaanka, iyo daaweynta HIV/AIDS.

Helitaanka daryeelka caafimaadka ee Kampala

Qaxootiga reer magaalka ah ee fadhigoodu yahay Kampala waxay xor u yihiin inay daryeel caafimaad ka helaan dhammaan xarumaha caafimaadka ee dawladda ee magaalada iyo magaalooyinka waaweyn. Kuwaas waxaa ka mid ah cisbitaalka gudbinta qaranka ee Mulago oo ku yaala Mulago Hill ee Kampala, Kiruddu National Referral Hospital, oo ku yaala hareeraha wadada Salaama ee Qaybta Makindye, iyo Kawempe National referral Hospital, oo ku yaala Qaybta Kawempe. Sidoo kale maamulka caasimada Kampala ayaa 10 xarumood oo caafimaad ka hirgaliyay qeybaha kala duwan ee magaalada Kampala.

Ururada aan Dawliga ahayn (NGOs)

NGO-yo badan oo ka shaqeeya Uganda ayaa adeegyo daryeel caafimaad siiya qaxootiga. Ururadani waxay inta badan ka dhisaan rugaha caafimaadka ama kooxaha caafimaadka wareega gudaha degsiimooyinka qaxootiga iyo Kampala si loo hubiyo helitaanka daryeel caafimaad. NGO-yada waxaa laga yaabaa inay diiradda saaraan arrimo caafimaad oo gaar ah sida caafimaadka taranka, nafaqada, ama caafimaadka maskaxda.

Tusaale ahaan, Ururka Transcultural psychosocial Organisation (TPO), oo bixiya adeegyada caafimaadka dhimirka, Medicins Sans Frontiers (Dhakhaatiirta aan xuduudka lahayn) waxay bixiyaan adeegyada caafimaadka taranka ee HIV iyo adeegyada ka hortagga qaaxada, iyo kuwo kale oo badan. Waxaad ku aqoonsan kartaa ururka adeegga caafimaadka khariidadda adeegga halkan .

Iskaashi iyo Iskudubarid

Uganda, Wasaaradda Caafimaadka waxay si wada jir ah ula shaqeysaa dhinacyo badan, oo ay ku jiraan Hay'adda Qaramada Midoobay u qaabilsan Qaxootiga (UNHCR), deeq bixiyayaasha caalamiga ah, iyo la-hawlgalayaasha kale ee horumarinta. Iskaashiyadani waxay gacan ka geystaan xoojinta nidaamka caafimaadka iyo hubinta bixinta adeegyada caafimaadka qaxootiga. Iskaashi iyo iskudubaridkaas, qaxootiga waxaa lagu daray HIV/AIDs, duumada, TB, nafaqada, tallaalka iyo barnaamijyada kale ee caafimaadka.

Wixii macluumaad dheeraad ah, booqo:

https://www.severemalaria.org/countries/uganda

https://www.cdc.gov/malaria/about/

https://www.medicalnewstoday.com/articles/african-american-anemia

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/malaria